Wynalazki a innowacyjność
Patenty, tj. ograniczone monopole na wynalazki udzielane przez państwo lub organy działające na podstawie umowy międzynarodowej, są uważane za jeden z filarów innowacyjnej gospodarki. Stanowią one nagrodę dla twórcy lub przedsiębiorcy, któremu zapewniają wyłączność stosowania wynalazku „nowego i nieoczywistego rozwiązania o charakterze technicznym” w zamian za ujawnienie jego istoty, tj. podanie do wiadomości publicznej wszystkich niezbędnych informacji umożliwiających jego stosowanie. Dzięki temu, że w trakcie trwania procedury zgłoszeniowej zgłoszenie patentowe jest publikowane, każda osoba zainteresowana rozwojem danej dziedziny ma dostęp do nowo powstających technologii.
Udzielany patentem monopol jest oczywiście ograniczony. Obowiązują ograniczenia terytorialne, jak i czasowe. Patenty udzielane są w odniesieniu do konkretnego terytorium (np. konkretnego kraju) i zasadniczo na okres do 20 lat. W przypadku ograniczenia czasowego ustanowione są pewne wyjątki dla produktów leczniczych i środków ochrony roślin. Są to produkty, których wprowadzenie na rynek wiąże z uzyskiwaniem pozwoleń, co w znacznym stopniu ogranicza czas trwania monopolu patentowego. Dlatego też dla tych rodzajów rozwiązań technicznych istnieje możliwość wydłużenia wyłączności na konkretne rozwiązania o maksymalnie 5 lat dla środków ochrony roślin i o maksymalnie 5 i pół roku dla produktów leczniczych. Wydłużenie tego okresu ochrony ma kompensować utracone lata wyłączności rynkowej, kiedy to uprawniony z patentu nie mógł wprowadzać do obrotu regulowanych pozwoleniami towarów, a tym samym czerpać zysków z wyłączności.
Tak więc system patentowy od lat stara się pogodzić interesy osób, które pracują nad innowacyjnymi rozwiązaniami umożliwiając ich ochronę patentową oraz interesy społeczne, przez wprowadzanie mechanizmów ograniczających nadużycia wynikające z monopolu patentowego, ale przede wszystkim udostępniając wiedzę dotyczącą patentowanych rozwiązań, przez co możliwe jest ich dalsze ulepszanie, a tym samym wspomagany postęp techniczny.
Ponadto, patenty stanowią istotny element aktywów przedsiębiorstw. Małe przedsiębiorstwa, takie jak startupy czy spinoffy (czyli niewielkie spółki, często wywodzące się z jednostek naukowo-badawczych, których celem jest komercjalizacja i rozwój konkretnej technologii), wykorzystują patenty do obrony przed gigantami przemysłowymi i do zdobycia pozycji na rynku, na przykład, przez licencjonowanie technologii czy sprzedaż zgłoszeń patentowych i patentów. Duże firmy, takie jak koncerny farmaceutyczne czy chemiczne, wykorzystują patenty, aby uzyskać zwrot nakładów poniesionych w związku z opracowywaniem rozwiązań innowacyjnych, na przykład przez blokowanie na konkretnym rynku przedsiębiorstw konkurencyjnych. Patenty należy również rozpatrywać jako dobro niematerialne, które można przekazać do domeny publicznej, sprzedać czy zezwolić na odpłatne użytkowanie w postaci licencji. Patenty stanowią, zatem, istotny element transferu technologii, np. z jednostek naukowo-badawczych czy niewielkich startupów, na duże przedsiębiorstwa stanowiące odbiorów technologii.
Zatem, bez wątpienia, patenty są kluczem dla rozwoju przedsiębiorstw, a tym samym stanowią istotny element innowacyjnej gospodarki. Jednakże, zanim zaczniemy ubiegać się o ochronę patentową, której koszty, szczególnie za granicą, są niebagatelne, to, w odniesieniu do konkretnych rozwiązań, niezbędne jest opracowanie strategii patentowania.
Jakie rozwiązania należy chronić patentem?
Patenty udzielane są na rozwiązania nowe i niewynikające w sposób oczywisty ze stanu techniki, czyli biorąc pod uwagę wszystko to, co zostało podane do wiadomości publicznej przed datą zgłoszenia. Niestety nie wszystkie nowe rozwiązanie o charakterze technicznym, które spełniają wymóg nowości i nieoczywistości, nadają się do ochrony patentowej. Abstrahując od ustawowych ograniczeń dotyczących patentowania (takich wyłączania spod ochrony patentowej dla programów komputerowych, metod matematycznych i biznesowych, odmian roślin i zwierząt, sposobów leczenia, itd.), niektórych rozwiązań technicznych po prostu nie opłaca się chronić patentem. Na przykład, jeżeli żywotność rynkowa takiego wynalazku jest bardzo krótka (np. wynosi poniżej pięciu lat), to nie zawsze warto ubiegać się o patent, ponieważ uzyskanie prawa wyłącznego zajmuje średnio trzy do pięciu lat. W takich sytuacjach lepiej zapewnić sobie ochronę rozwiązania w inny sposób, np. przez know-how lub jako wzór przemysłowy, którego rejestracja jest bardzo szybka i stosunkowo niedroga. Innym przykładem wynalazku, o ochronę patentową którego nie warto się ubiegać, jest wynalazek, który ma niewielkie szanse na komercjalizację. Dotyczy to głównie wynalazków, których wykorzystanie jest zbyt skomplikowane, a korzyści wynikające z ich wdrożenia są zbyt małe w porównaniu z nakładami poniesionymi w związku z ich stosowaniem.
Częstym błędem twórców jest opracowywanie technologii, które są znane lub częściowo znano. Często wychodzi się z założenia, że jeżeli jakieś rozwiązanie nie jest obecne na rynku, to na pewno można je opatentować. Jednakże po przejrzeniu literatury patentowej, okazuje się, że takie rozwiązanie lub rozwiązanie zbliżone zostało już tam ujawnione. I nawet, jeżeli nie jest ono chronione patentem, to sam fakt jego publikacji uniemożliwia uzyskanie ochrony patentowej.
Zatem zanim podejmiemy decyzję o zgłoszeniu wynalazku do ochrony musimy dokładne przeanalizować, czy jego opatentowanie będzie opłacalne i czy uzyskiwane prawo jest prawem mocnym, którego ważność będzie trudna do podważenia.
Gdzie ubiegać się o ochronę patentową?
Kluczową kwestią przy ubieganiu się o ochronę patentową jest wybór miejsca, w którym chcemy chronić swój wynalazek. Ze względu na koszty ochrony patentowej nie będziemy raczej w stanie zapewnić ochrony naszemu wynalazkowi na całym świecie. Jeżeli prowadzimy działalność w Polsce, to oczywiście musimy ubiegać się o ochronę na terenie Polski. Ponadto, jeżeli prowadzimy lub planujemy prowadzić działalność za granicą, to powinniśmy ubiegać się o ochronę patentową, w tych państwach, na których rynek trafiają lub trafią nasze towary lub usługi.
O ochronę patentową możemy ubiegać się również tam, gdzie potencjalnie znajdzie się odbiorcę naszej technologii. Na przykład, jeżeli dysponujemy technologią, którą można potencjalnie sprzedać lub wylicencjonować w Stanach Zjednoczonych, to powinniśmy zadbać tam o jej ochronę patentową, nawet, jeżeli sami nie zamierzamy jej tam wdrażać.
Nie ma sensu, natomiast, ubiegać się o ochronę patentową w krajach, gdzie na pewno nie uda się wykorzystać wynalazku. Skrajnym przykładem takiej sytuacji byłoby ubieganie się o ochronę pługu śnieżnego, w krajach afrykańskich, gdzie opady śniegu nie występują.
Zatem istotne jest, aby w swojej strategii patentowania uwzględnić te kraje, w których jest zapotrzebowanie na naszą technologię. Dobrym źródłem informacji na ten temat jest literatura patentowa. Analizując zgłoszenia patentowe z danej dziedziny techniki w odniesieniu do poszczególnych krajów, możemy wskazać te kraje, w których dana technologia rozwija się najbardziej dynamicznie. Przeglądając zgłoszenia patentowe możemy także wskazać potencjalnych odbiorców naszej technologii oraz konkurentów. Zatem elementem strategii patentowania powinno być określenie krajobrazu patentowego dla naszej technologii.
W jaki sposób ubiegać się o ochronę patentową?
Jeżeli podejmiemy decyzję w odniesieniu do rynków, na których chcemy opatentować nasze rozwiązanie, to pozostaje nam jeszcze wybór drogi, na której możemy ubiegać się o ochronę.
Co do zasady możemy ubiegać się o ochronę na trzy sposoby:
- W postępowaniu krajowym (na przykład przed Urzędem Patentowym RP),
- W postępowaniu europejskim (przed Europejskim Urzędem Patentowym),
- W postępowaniu międzynarodowym (na podstawie Układu o Współpracy Patentowej PCT).
W postępowaniu krajowym składamy zgłoszenie bezpośrednio w kraju, w którym chcemy ubiegać się o ochronę. Jeżeli zależy nam na ochronie patentowej w Polsce, to zgłoszenie patentowe składamy do Urzędu Patentowego RP. Opłaty urzędowe przy dokonaniu zgłoszenia do 20 stron wynoszą 750 PLN. Po dokonaniu tego zgłoszenia mamy 12 miesięcy na to, aby zdecydować się czy chcemy nasz wynalazek chronić za granicą. Jeżeli tak to możemy zrobić to bezpośrednio w kraju, gdzie chcemy ubiegać się o ochronę (np. w Niemczech, USA i Japonii) lub możemy skorzystać z postępowania przed Europejskim Urzędem Patentowym lub postępowania międzynarodowego.
Przy dokonaniu zgłoszenia europejskiego uzyskujemy możliwość ochrony patentowej w 38 krajach, w tym we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Tak więc, jeżeli zależy nam na ochronie wynalazku w Polsce i w kilku lub kilkunastu krajach UE, to możemy ograniczyć się tylko do zgłoszenia europejskiego (tj. nie jest konieczne dokonanie zgłoszenia w Polsce). Należy jednakże pamiętać, że opłaty urzędowe związane z tym postępowaniem są jednakże dużo wyższe. Sama tylko opłata podstawowa za dokonanie zgłoszenia w Europejskim Urzędzie patentowym wynosi 1405 EUR. Jednakże jest to procedura bardzo wygodna, bo eliminuje konieczność prowadzenia równolegle postępowań patentowych w kilku krajach.
Zgłoszenie międzynarodowe, tj. zgłoszenie dokonywane na podstawie Układu o Współpracy Patentowej zrzeszającego obecnie 148 państw, jest kolejnym narzędziem, którego celem jest ułatwienie procedury uzyskiwania patentu za granicą. Zgłoszenie międzynarodowe upraszcza procedury formalne (np. w przypadku zastrzegania pierwszeństwa ze zgłoszenia polskiego wystarczy dostarczyć tylko jeden dokument pierwszeństwa) i pozwala rozłożyć w czasie największe koszty związane, np., z tłumaczeniem zgłoszenia na języki obce (procedura międzynarodowa trwa 30 miesięcy od daty pierwszeństwa, czyli daty dokonania pierwszego zgłoszenia w Polsce), co niewątpliwie jest dużą zaletą tego postępowania. Jednakże nie kończy się ona bezpośrednio udzieleniem patentu. Zgłoszenie międzynarodowe, kończy się fazami krajowymi lub regionalnymi (np. przed Europejskim Urzędem Patentowym), tj. oddzielnymi postępowaniami przed urzędami krajowymi, gdzie zostaje ostatecznie podjęta decyzja o udzieleniu patentu. Wadą postępowania międzynarodowego są oczywiście jego koszty. Podstawowe opłaty za zgłoszenie międzynarodowe wynoszą 3087 EUR, do których należy doliczyć koszty postępowań w fazach krajowych.
Bez względu na wybraną drogę ochrony patentowej, uzyskanie patentu wiąże się zawsze z dużym zaangażowaniem finansowym, które powinno być uwzględnione już na etapie ustalania strategii patentowej dla konkretnego rozwiązania technicznego.
Czy warto ubiegać się o ochronę patentową?
Trudno podejrzewać rzecznika patentowego o obiektywność w tym zakresie, ale, moim zdaniem, warto jest starać się o ochronę wynalazków. Przykłady z zagranicy pokazują, że ochrona patentowa jest istotna i umożliwia finansowanie prac nad rozwojem nowych technologii. Zastrzyk finansów publicznych na ochronę patentową spowodował w ostatnich latach znaczny wzrost liczby zgłoszeń patentowych dokonywanych w Polsce oraz wzrost liczby zgłoszeń zagranicznych wywodzących się z Polski (tj. zgłoszeń dokonywanych przez podmioty polskie za granicą). I chociaż w Polsce ciągle brakuje nam spektakularnego sukcesu związanego z komercjalizacją opracowanego przez nas rozwiązania technicznego, to pozostaje nam mieć nadzieję, że jest on tuż za rogiem.
Magdalena Tagowska
rzecznik patentowy